De Brittenburg
  Diep verborgen in het zand liggen in zee de resten van een mysterieus Romeins gebouw. In de loop van de eeuwen kwam er steeds weer iets tevoorschijn, wat grote opwinding veroorzaakte. Nu lijkt het voorgoed verloren.
 



De ontdekking

Ter gelegenheid van een verzoening van de Leidenaars met de graaf van Holland declameerde de dichter Willem van Hildegaersberch in 1401 een gedicht voor de graaf.  De Leidse heldendaden uit het verleden werden beschreven,  met daarin ook hun verklaring van de sleutels in het Leidse wapen: (vrije vertaling)
 

. . . .
Het is geschied in oude dagen
dat haar voorouders moedig waren
en ook het goede deden
zodat de heren hun loofde
en daarom ook de sleutel gaven
Want zij beschermde de grenzen van hun heer.
en inden zijn tol.
Menig mens ging op en neer
de één ging heen, de ander weer
naar waar zij wilden zijn,
op de zee of in de Rijn.
Zij moesten hun tol daar zetten
want daar stond een burg te Bretten
Daarop woonden de onbedwongen,
de ouden en de jongen.
En zo komt daaruit voort
dan hun de sleutel toebehoort.
. . . .

 

Het is de eerste vermelding van de Brittenburg. In een boek uit 1490 wordt ook verteld dat de "burg te Britten" op dat moment zichtbaar is in de golven van de zee.

De grote ontdekking vond plaats in 1520, toen na een storm de hele ruïne blootlag met een groot aantal vondsten: stenen met opschriften, zilveren munten en andere voorwerpen. De resten verdwenen weer onder het zand maar waren in de loop van die eeuw regelmatig zichtbaar. Heel wetenschappelijk Nederland stortte zich op deze bijzondere vondst. Het was een tijd waarin een heldhaftige geschiedenisbeschrijving ontstond waarin zo'n indrukwekkend gebouw welkom was. Het was ook de eerste keer dat Nederlanders de resten van hun voorouders zagen, want archeologische opgravingen waren nog onbekend. Na de middeleeuwen waren de Grieken en Romeinen met hun indrukwekkende steden en kunst populair geworden en opeens lag daar een compleet Romeins fort in Nederland, in plaats van het verre Italië. Ook spreken verdwenen kastelen altijd sterk tot de verbeelding. Overal  verscheen het gebouw op prenten,  landkaarten en in verhalen.
 


 

Afbeeldingen
 

Toen later in die eeuw de Brittenburg maakte een tekenaar een plattegrond van de Brittenburg, die voor bijna alle latere prenten gebruikt werd. De kaartenmaker Ortelius maakte rond 1566 van die tekening een gravure. Van deze druk is pas in 2015 één excemplaar tevoorschijn gekomen. Een nieuwe, kleinere versie daarvan is uitgegeven in 1581.
Een tweede prent is een uitgave van 1582, naar een afbeelding van 1572. Daarop is de Rijnlandse uitwatering zien, die in 1571 was gegraven.

Ortelius, 1581


Van Deutekom 1588, naar een afbeelding van 1572
Ortelius, 1566

In latere tijd verschenen er ook andere tekeningen, maar de gebouwen hierop zien er heel anders uit en zijn dus niet van de 'echte' Brittenburg. Deze gebouwen kwamen onder de duinen tevoorschijn, toen de zee steeds meer van de kust wegsloeg. De meeste mensen wisten dat niet en zagen alles voor de Brittenburg aan.
 


 

Het gebouw van 1667
 
 

Er bestaat een tekening van een gebouw dat op het strand zichtbaar was in 1667. Behalve de tekening is hier niets van bekend. In die eeuw werd wel regelmatig gemeld dat de "Brittenburg" zichtbaar was. Het is niet duidelijk wat het voor een gebouw was. Buitenom loopt een zware muur die misschien dezelfde is als de "stenen muur van Katwijk op Zee tot het Britse kasteel" die in een krantenbericht uit die tijd wordt genoemd. Ook wordt gesproken over het "wijd verspreidde fundament", dus de Romeinse resten lagen verspreidt over een groot deel van het strand.

 


 

Het gebouw van 1701
 

in 1701
stenen muren

 In 1701 werden weer fundamenten zichtbaar, nu dicht tegen de duinen en bij het oude, al lang dichtgestoven Mallegat, dus dichter bij Katwijk. In 1750 waren de stenen muren verdwenen en waren alleen de houten funderingspalen nog zichtbaar. Het gaat nu om een fort-achtig gebouw met twee ronde torens, maar veel kleiner dan de echte Brittenburg. Ook was er nu weer een losse zware muur zichtbaar en was het hele strand bezaait met stenen, dakpannen en metselkalk. Omdat het fundament een beetje lijkt op de oudste tekening wordt dit gebouw wel eens aangezien voor de Brittenburg, maar dat kan niet. Ook in die tijd waren de geleerden al van mening dat het een ander gebouw moest zijn omdat het veel kleiner was en dichter bij Katwijk lag. 

in 1750
houten funderingspalen


 

De toren van Kalla

Van een Romeinse geschiedschrijver is het verhaal bekend van de dwaze keizer Caligula, die zijn soldaten op het strand opstelde met het geschut. Daarna gaf hij tot ieders verbazing opdracht om schelpen te verzamelen als oorlogsbuit op de oceaan. Als gedenkteken voor deze overwinning op de oceaan liet hij een hoge vuurtoren bouwen. Men nam vroeger aan dat dit tafereel zich aan de Rijnmond had afgespeeld en is dus altijd op zoek geweest naar die vuurtoren. Tegen alle belangstellenden die op de Brittenburg afkwamen, vertelden de Katwijkers dat hun netten regelmatig achter stenen vast bleven zitten en dat ze zelfs plaatsen wisten waar met stokken onder water de stenen voelbaar waren van wat zij "Kalla's toren" noemden. Deze naam werd gebruikt als een bewijs dat de Katwijkers al vanaf Romeinse tijden wisten van een (vuur)toren van Caligula (Kalla), maar dat is vrijwel onmogelijk. Waarschijnlijk hebben de eerste bezoekers na verhalen van de vissers verheugd uitgeroepen dat dit vast de vuurtoren van Caligula was, waarna de Katwijkers dit weer gretig aan volgende bezoekers doorvertelden.
 


 

Latere vondsten

De laatste eeuw leverde een stroom aan meldingen van Loch Ness proporties, zoals wandelaars die muren op een kilometer afstand boven zee zagen uitsteken. De Katwijkers, die iedere dag over zee uitkijken, zien helaas nooit wat. De aandacht voor de Brittenburg was zo overspannen, dat het niet meer te bepalen is wat waar is wat niet. De twee minst onwaarschijnlijke zijn:

In 1960 bleef een visser met zijn netten vastzitten en liet de zaak met een boei achter. De duikers die het net vrijmaakten vonden tussen twee zandbanken een ronde muur en een recht stuk muur. De plaats is onduidelijk: tussen Katwijk en Noordwijk op circa 500 meter uit de kust. Het is alleen vreemd dat deze vondst geen enkele publiciteit kreeg. Juist die zomer was door duikers naar de Brittenburg gezocht, wat door alle kranten werd gevolgt. Kort geleden bleef de duiker in een TV-programma achter zijn verhaal staan, dus wie weet.

In het Katwijkse woordenboek komt een gesprek voor tussen twee Katwijkse vissers uit de dertiger jaren die zich herinnerden dat ze vroeger bij een goede visplaats grote stenen opvisten, ten zuiden van Katwijk tussen de eerste en tweede strandpaal (waarschijnlijk paal 88 en 89) op drie kilometer uit de kust op vijftien meter diepte. Wat pleit voor de betrouwbaarheid is het feit dat ze het niet over de Brittenburg hadden (ze dachten aan het oude Katwijk) en dat het tegenwoordig op die plaats inderdaad vijftien meter diep is. Vissers wisten goed waar ze zich op zee bevonden, om de goede visplaatsen terug te vinden. Natuurlijk ging het hier niet om de Brittenburg (die ten noorden van Katwijk lag) maar het zou betekenen dat er op drie kilometer van de kust nog Romeinse stenen gebouwen stonden en dat is wel erg ver weg.
 


 

Wat was de Brittenburg

Velen hebben zich bezig gehouden met wat de Brittenburg nu eigenlijk was, zelfs of het wel Romeins was of misschien een middeleeuws kasteel zoals de dichter aan het begin van dit verhaal dacht. Het grootste probleem zijn de dubbele ronde torens. Omdat er van de Brittenburg alleen Romeinse vondsten bekend zijn tot het jaar 270, valt een middeleeuws kasteel af. Maar in deze tijd hadden Romeinse forten vierkante torens. Een eeuw later kwamen ronde torens wel voor bij forten, maar toen was de bewoning zo gering dat een groot gebouw onwaarschijnlijk is. Dubbele ronde torens zijn al helemaal onbekend bij de Romeinen. Men is er onderhand wel van overtuigd dat de Brittenburg te maken heeft met de Romeinse vestiging Lugdunum die op een Romeinse kaart voorkomt aan de Rijnmond.
 

In het midden van de Brittenburg staat een stenen dubbele graanopslag (horreum). De Rijn was de transportweg voor graan uit Engeland. Daarbuiten liggen een paar onduidelijke muren en daarom heen weer de muur met de torens, maar alleen aan de noordkant. Vanuit de buitenste torens lopen muren naar zee en naar de duinen. Een nieuwe opvatting is dat de Brittenburg geen fort was, maar een deel van de stad Lugdunum. Steden hadden in de die periode wel ronde torens. De naar zee en de duinen lopende muren zouden dan de verdere stadsmuren zijn, net als de later genoemde muur die naar Katwijk zou lopen en de zware muren die op afbeeldingen van andere gebouwen zichtbaar zijn. Maar hierover is men het nog niet eens.


 

Wat is er nog van over
 
 
 

Op oude prenten zien we al wat er met de Brittenburg gebeurde: ijverig sloopten de Katwijkers de stenen.  Romeinen gebruikte voor hun gebouwen tufsteen, een grijze vulkanische natuursteen uit Duitsland. Als deze werd gemalen, was ze uitstekend geschikt voor metselspecie, die "tras" werd genoemd.

Daarna sloeg de zee de duinen steeds verder weg en kwamen de resten in zee te liggen. Het zeewater spoelde het zand onder de fundamenten weg waardoor de stenen steeds verder wegzakten. Toen de kust na 1800 weer aangroeide werd hier weer een laag zand over gelegd. Waarschijnlijk is dus het meeste verdwenen en liggen er hooguit nog wat brokken steen onder meters zand.

 

doorsnede van het strand in 1570
in 1776
tegenwoordig

Dit geldt misschien minder voor Romeinse resten verder uit de kust, onbereikbaar voor slopende Katwijkers. Maar deze zijn natuurlijk nog dieper weggezakt.  Ook deze zullen echter onder het zand liggen en komen hooguit tevoorschijn als zandbanken verschuiven. Voor de archeoloog is dat niet belangrijk meer. Alles is weggespoeld en aan alleen stenen heeft hij niets.
 

De prenten staan ook vol met vondsten, maar daar is ook vrijwel niets meer van over, wat ook eigenlijk wel hoort bij het mysterie van verdronken kasteel. In de loop der eeuwen is alles verdwenen. Van wat nog rest is niet met zekerheid te zeggen of het werkelijk van de Brittenburg was.
 

Zo werden twee stenen met inscriptie aan de Brittenburg toegeschreven, die nu ingemetseld zijn in het kasteel Duivenvoorde  (in Voorschoten, 's zomers te bezichtigen ). De ene blijkt echter afkomstig uit het Leidse Roomburg, van het fort Matilo. De andere zou bij Den Haag zijn gevonden.

 
 
Een "potteken, was hooge 5,5 duim" bevindt zich nu in Den Haag in het museum Meermanno- Westreenianum.


 

Waar liggen de resten

Volgens de beschrijvingen lag de Brittenburg 300 roeden van de kerktoren of 1200 passen van de kerktoren (circa 1200 meter) en nu door kustafslag ver in zee. De Brittenburg zou dan voor de huidige uitwatering liggen. De afstand is vroeger natuurlijk ruwweg geschat, zodat het best wat verder of dichterbij kan zijn. Toen de tekening werd gemaakt, lag de Brittenburg midden op het strand. Het gebouw was ongeveer 100 meter loodrecht op de kust, wat ongeveer de afstand is tussen de duinen en de laagwaterlijn. Zoveel duin kan de zee niet in een storm wegslaan.  De Brittenburg kwam dus niet onder de duinen vandaan, maar lag waarschijnlijk onder het strand, waarvan een storm het zand wegspoelde. Ze verdween weer toen in de daarop volgende dagen dat zand weer op de kust aanspoelde.
 
 
 

De afstand tot de huidige kust hangt dus af van de kustafslag sinds die tijd en die zou wel eens mee kunnen vallen. Voor de aanleg van het Mallegat, de oude uitwatering  van 1572, werd de afstand tot de kust opgemeten en die lag niet ver van de huidige duinen. Men was ook bang dat de sluizen door de kustafslag zouden wegslaan, maar de ondervraagde bejaarde Katwijkers zagen geen problemen. Bij zware stormen liep het zeewater wel de duinen en het dorp in, maar had zijn kracht dan al verloren. Later werd wel geklaagd over alle huizen die in de golven verdwenen. Die huizen lagen tussen de kerk en het strand zo dicht opeengepakt dat met een beetje afslag er al veel van de zeereep stortten. Afslag was er natuurlijk wel: in 1797 lag het strand op maar vier meter van de kerkhofmuur, maar daarna zijn er weer tientallen meters bijgekomen.

 
Hieruit volgt dat de oostelijk punt van de Brittenburg misschien niet veel verder ligt dan de huidige laagwaterlijn. Latere vondsten, zoals die uit 1701, liggen zelfs weer onder de huidige zeereep.
 

Hier zouden de resten dan moeten liggen, 
vlak voor de uitwatering.
Lokatie volgens de kaart van Heyns

Recent is de aandacht gevestigd op de kaart van Heyns van 1598 (Brittenburg, X, 2011, pag. 81 en 35). Op deze kaart lijkt de Brittenburg te zijn uitgepeild. Dijkstra en Ketelaar hebben deze kaart niet gebruikt omdat de oriëntering op de kerktorens niet klopt. Maar stel nu dat Heyns één fout heeft gemaakt, op welke lokatie komt de peiling dan uit? Er zijn diverse mogelijkheden:

  1. De peiling tussen de kerk van Oegstgeest en Katwijk aan Zee klopt (83,7 graad), maar de windroos is verkeerd in de tekening gezet. Volgens de kaart is de afstand tot de Katwijk aan Zee 1200 passen, stel á 0,75 meter = 900 meter. 
  2. De windroos klopt, maar de peiling van de Oegstgeester kerk is fout. Deze ligt tenslotte ver weg. De hoek tussen noord en de peiling van de kerk van Katwijk aan zee is 224,7 graad.
  3. In plaats van de Oegstgeester kerk is de kerk van Rijnsburg of Katwijk aan de Rijn gepeild, die dichterbij liggen. De windroos is fout
Het resultaat is:

Bedacht moet worden dat de peiling op een duintop van de zeereep gedaan moet zijn, want vanaf het strand was de kerk van Oegstgeest niet zichtbaar. De Brittenbug lag dus iets westelijker
Bij fout 1 is de lokatie vrijwel gelijk aan hiervoor beschreven. Bij fout 2 ligt de positie te ver landinwaart want hier heeft nooit het strand gelegen in de middeleeuwen. Deze lokatie zou betekenen dat kerk van Katwijk aan Zee in zee lag. Fout 3 geeft lokaties tussen 1 en 2 en zou betekenen dat de kust in de 16e eeuw nog verder landinwaarts lag dan verondersteld.
De kaart van Heyns ondersteund dus voorgaande redenering, dichtbij het huidige strand, mits op die kaart de windroos verkeerd is ingetekend.

De Brittenburg uitzeven

In 2014 werd in Katwijk het kustwerk aangelegd waarvoor de zeereep en strand richting zee schoof. Daarvoor moesten de pieren van de uitwatering worden vernieuw en verlengd, waarvoor de zeebodem werd uitgegraven precies op de plaats waar volgens bovenstaande gegevens de Brittenburg werd verwacht. Om die reden werd het uitggraven zand gezeefd op zoek naar arceheologische resten. Hierbij werd vrijwel geen Romeins materiaal gevonden. De conclusie is dat de Brittenburg óf elders ligt óf  helemaal is weggespoeld, zoals al eerder verondersteld `De Brittenburg voorgoed verloren'. Beide zijn mogelijk. De historische gegevens waarop de reconstructie is gebaseerd zijn altijd globaal en vooral verder of dichter bij Katwijk is mogelijk. Maar de Brittenburg, die eerst zo hoog als het strand lag, is in zee meters gezakt en heeft jaren in de branding gelegen, in stormen en de dagelijks eb- en vloedstroom. Kleine vondsten kunnen dat niet overleven, hooguit grote blokken steen, maar dat is zacht (tufsteen) en zal snel slijten door het langsstromende zand.

Arceheologisch verslag: , C.N. Kruidhof en R.W. de Groot, 24/7 op zoek naar de Brittenburg, RAAP rapport 3230, 2017.

De Brittenburg herrijst vitueel

In TimeTravel is de Brittenburg in een app digitaal nagebouwd zodat het met een smartphone te zien is vanaf drie lokatie rondom de Uitwatering, ook op het strand naast de plek waar de ruiïne ooit stond. Te vinden in de store als TimeTravel Katwijk Brittenburg.

Literatuur: